Međunarodne okolnosti i nesloga uticale su da Nevesinjska puška ne postane nacionalna revolucija. Tragično je da danas o tim ustancima skoro da i ne govorimo.
Za mnoge poznat samo kao Nevesinjska puška, a ponegdje spominjan kao Hercegovački ili Bosansko hercegovački ustanak, ovaj treći srpski ustanak protiv Turaka skrajnut je u nacionanoj istoriji.
U istoriji za osmi razred, djeca u Srpskoj o Prvom srpskom ustanku uče kroz tri lekcije, dok je ustanak u Hercegovini i Bosni tek jedno od poglavlja lekcije o bosnskom pašaluku u drugoj polovini 19. vijeka, u sklopu lekcija o istočnoj krizi.
Napredne ideje
Iako je prije ovog, na području Hercegovine, Bosne i Krajine u 19. vijeku izbilo na desetine buna i ustanaka, upravo je ovaj ustanak doveo do vrhunca takozvanu istočnu krizu. Vrijeme je to nacionalnog buđenja, završava se ujedninjenje Njemačke i Italije (1871) i taj talas zahvata i Srbe. Rađaju se ideje nacionalnog ujedinjenja, koje su u potpunosti u saglasju sa evropskim trendovima.
Među prvacima koji su učestvovali u ustanku su ličnosti poput Miće Ljubibratića i Vase Pelagića, koji osim ideja ukidanja feudalizma donose i mnoge tada napredne ideje, među kojima su ideje socijalizma. Da je bio uspješan, ovaj ustanak bi bez sumnje bio srpska buržoaska revolucija sa ove strane Drine, kakve su u tom vijeku plamtjele Evropom.
Polureforme koje je Turska pokušala sprovesti nakon ustanka bosanskih muslimana nisu dale rezultat kojim bi izbliza bila zadovoljnja hrišćanska većina. Politika ujedinjenja koju je u Srbiji postavio Ilija Garašanin četrdesetih godina vođena je promjenljivo, u zavisnosti od toga ko je na vlasti u Srbiji. Nesumnjivo, budući ustanici u Bosni bili su pod većim uticajem Srbije, dok je u Hercegovini velik uticaj imao crnogorski knjaz Nikola.
Ustanak je izbio zbog ekonomskih prilika, nereformisanih feudalnih odnosa, poreza koji su se morali plaćati muslimanskim feudalcima, te zbog teške godine, koja nakon duge zime nije obećavala rod nakon koga će biti i za kmeta i za bega istovremeno. Međutim, daleko od toga da nije pripreman, jer je dosta narodnih prvaka bilo u kontaktu sa vladom u Beogradu, koja je davala podršku ustanku. Odluka o podizanju ustanka u Hercegovini donijeta je u jesen 1874. Nevesinjska puška je pukla 9. juna, kada su seljaci predvođeni Jovanom Gutićem na brdu Gradac sjeverno od Krekova napali tursku potjeru koje je gonila hajduke Pera Tunguza, koji su par dana ranije napali karavan.
Ustanak se sa nevesinjskog širi na bilećki, stolački i gatački kraj. Napadaju se turske granične karaule i begovske kule. Turci pokušavaju da dobiju na vremenu dok im ne stigne pojačanje iz drugih dijelova pašaluka, a u Hercegovinu stižu dobrovoljci iz Crne Gore, te viđeniji ljudi poput Miće Ljubibratića i Alekse Jakšića koji se vraćaju iz Srbije. Ustanici uspjevaju da zauzmu Nevesinje 29. avgusta, ali zbog neprijateljskih pojačanja odlučuju se za napade iz zasjeda u čemu imaju dosta uspjeha.
Bosanski ustanak
Ustanak u Potkozarju izbija početkom avgusta. Plan je bio stvaranje slobodne teritorije u Potkozarju, blokada gradova na Savi, a zatim oslobađanje Banjaluke. Turci su doznali za pripreme, a teror kojim su pokušali spriječiti ustanak ga je samo ubrzao. Ustanici su brzo potisnuti, a prve kolovođe Petar Pecija i Ostoja Kormanoš ginu pri prelasku Save. Pod komandom Goluba Babića stvara se slobodna teritorija južno od Grmeča i tu ustanici imaju više uspjeha.
Borbe se vode i sljedeće godine sa promjenjivim uspjesima. Ustanci u Hercegovini i Krajini nisu usaglašeni, a na terenu vlada nesloga oko vođstva. Treba dodati uzdržanost Srbije u pomoći, kao i dvolično držanje knjaza Nikole prema ustanicima. Dobrovoljci pod njegovom komandom su silom rasturili Vranjsku skupštinu koja je trebala ustanoviti privremenu ustaničku vladu.
Već pomenute Ljubibratića i Jakšića su pretukli i opljačkali. Potom je crnogorski knjaz proglasio Ljubibratića za hercegovačkog vojvodu, a onda na njega huškao ostale ustaničke vođe. Na zapadu, ustanicima se odmah na početku pridružuje Petar Karađorđević, koji četuje pod prezimenom Mrkonjić, no to nije prihvaćeno u Srbiji, kojom vlada dinastija Obrenović. Knez Milan protiv Petra okreće dio ustanika, i on je primoran da napusti ustanak.
Te 1876. Srbija i Crna Gora ulaze u rat sa Turcima koji nije dobro pripremljen. Srbija je poražena, i samo zahvaljujući tome što Rusija ulazi u rat sa Turcima ostaje na početnim pozicijama. Crna Gora koristi ustanike da izvojuje pobjedu na Vučijem dolu, ali ih kasnije ostavlja na nemilost, nakon što sa zapada dobija mig da je najviše što mogu dobiti teritorijalno proširenje i međunarodno priznanje. Poraz Srbije slabi pozicije ustanika u Bosni, koji su već bili donijeli odluku o priključivanju Srbiji. Takođe, loše vođenje ustanika koje je preuzeo pukovnik Mileta Despotović iz Srbije, vodi u propast ustanka 1877.
Interesi velikih
Međutim, u obzir treba uzeti uticaj velikih sila, koje žele prvlast na teritorijama koje drži „bolesnik sa Bosfora“, kako zovu Otomansko carstvo. Na ruku Srbima nije išlo to što je Austrija doživjela poraze od Francuske i Pruske, pa joj je jedini pravac širenja bio jug. Austrija uslovljava Milana Obrenovića da se odrekne Bosne, i na Berlinskom kongresu preuzima i Bosnu i Hercegovinu.
Zauzvrat, Austrija i Velika Britanija staju na stranu Srbije, koju je Rusija u potpunosti zapostavila u korist Bugarske. Zapadnim zemljama je u tom momentu bio cilj da odbiju Rusiju od pristupa Egejskom moru, i zbog toga su spriječili stvaranje velike Bugaske pod ruskim uticajem. Ustanicima u Hercegovini i Bosni promijenjeni su gospodari, ali ne i feudalni sistem, koji će biti ukinut tek 1918. nakon pobjede Srbije u Prvom svjetskom ratu.
